يادداشت پايگاه خبري تحليلي پيرغار؛
قدما بر اين عقيده بودند که انسان مدني الطبع است. بدين معني که طبيعت انسان به گونه اي است که خواهان زندگي دست جمعي در محدوده اي مشخص و در کنار ديگر انسان هاست. اين گونه زندگي لاجرم مشکلات و مسائل خاص خود را نيز در پي دارد. شبيه داستان خارپشت هايي که در اثر سرما به يکديگر نزديک مي شوند تا گرم شوند ولي وقتي بيش از اندازه نزديک مي شوند خارهايشان در بدن همديگر فرو مي رود و مجبورند از هم فاصله بگيرند. انسان ها نيز مايل به در کنار هم بودن هستند ولي از آنجا که هر کدام سلايق و علايق و روش زندگي ويژه ي خود را دارند پس از اينکه در کنار هم قرار گرفتند مشکلات به مرور بروز مي کند و مجبور مي شوند از يکديگر دور شوند. اما باز دوري را تاب نمي آورند و نزديک مي شوند تا جايي که کم کم ميزان فاصله اي که بايد رعايت کنند تا هم از منافع يکديگر بهره ببرند و هم از مشکلات دوري گزينند به دستشان آيد. اما اين کار ساده اي نيست. انسان ها ترجيح مي دهند رهبري و قضاوت در مورد زندگي جمعي خود را به منبعي بالاتر ارجاع دهند. کسي که بهتر مي فهمد و مي تواند براي زندگي آنان برنامه ريزي و در اختلافات داوري نمايد.بدين گونه حاکميت و در ذيل آن حکومت به وجود مي آيد. اما بسيارند کساني که در حالي که توانايي اين حاکميت را ندارند مايلند آن را بدست گيرند چرا که مردمان رتق و فتق امور خود و در نتيجه تصميم گيري در مورد دارايي ها، حقوق و تکاليف و گاه جزئي ترين موارد زندگي خود را به حاکم مي سپارند و وي بدين گونه بر آنها تسلط خواهد داشت و در نتيجه قدرتمند خواهد بود و قدرت، شيرين ترين کامه ي انساني است که بسياري حاضرند جان خود را براي رسيدن به آن فدا کنند.اين کشمکش بين انسان ها براي رسيدن به قدرت و سپس حفظ کردن آن از دستبرد ديگران انديشه ي آدميان را در طي قرون و اعصار به خود مشغول داشته است و بسياري از متفکران انديشه هاي خود را در اين زمينه به قلم آورده اند و هر کدام از ديدگاه خاصي بدان پرداخته اند.يکي از اين متفکران ماکياولي نويسنده و متفکر ايتاليائي است که خصوصا با نگارش اثر مشهور خود (شهريار) و در کنارآن (گفتارها) سعي به پاسخگويي به اين پرسش ها داشته است.در مورد نحوه ي زندگي ماکياولي و انگيزه ي او براي نگارش اين کتاب ها درنگ چنداني نمي کنيم چرا که بحث اصلي ما در اين مقال بازخواني انديشه ي ارائه شده در کتاب شهريار مي باشد و هر چند مسلماً آگاهي از نحوه ي زندگي، زمانه و انگيزه هاي ماکياولي در نگارش کتاب در فهم آن بي تأثير نيست اما به علت ضيق فرصت تا حدود زيادي از اين کار چشم پوشي مي کنيم.ماکياولي زندگي پرفراز و نشيبي داشته است. تحصيلات چندان منظم و آکادميکي نداشته و به همين خاطر او را نمي توان متفکري دانشمند و يا فيلسوف سياسي دانست. وي از حدود ?? سالگي به مناصب دولتي رسيده است و برخورد نزديکي با مسائل سياسي دوران خود داشته است که مرور خاطرات و انديشه ها و برداشت هاي خود را از سفارت هايي که بر عهده داشته به قلم آورده است و سپس از آنها در تدوين کتاب هاي خود بهره جسته است.شهريار يک کتاب فلسفي و يا سياسي نيست. در حقيقت سياست نامه اي است که با ديدگاهي جديد که تا دوره ي ماکياولي هنوز وجود نداشته است، مباحث و روش هاي حکومت داري را براي پادشاه و عمله ي دولت شرح مي دهد.زمانه ي ماکياولي در نقطه ي آغازين رنسانس قرار دارد. دوره اي که اروپاييان شروع به کنار گذاشتن دين از عرصه ي اجتماع مي کنند و به سوي عرفي شدن پيش مي روند. شايد شهريار اولين کتابي باشد که با ديدي علمي (راسيوناليستي) و فارغ از مسائل اخلاقي و گاه حتي ضد اخلاقي به مسايل سياسي مي پردازد و به همين خاطر است که باعث شوکي برانگيزاننده مي شود. نيز به همين خاطر شهريار به عنوان اولين کتاب سياسي علمي شناخته مي گردد و مبدأ مطالعات علوم سياسي تلقي مي گردد.تبعات نگارش اين کتاب (هرچند در زمان حيات ماکياولي چاپ و منتشر نشد) براي نويسنده ي آن باعث بدنامي بسيار شد تا جايي که وي دستيار شيطان و راهنماي ديکتاتوري مستبدان خوانده شد. در اينکه آيا واقعاً او چنين هدفي داشت يا نه جاي بحث است اما به هر حال چيزي که مسلم است بايد بين ماکياولي (شخصيت نويسنده) و ماکياوليسم (نتايج و گاه تالي فاسدهاي بر آمده از انديشه ي او) تفاوت قائل شد. در انديشه سياسي ماکياوليسم توجيه هر گونه عمل (حتي ضد اخلاقي) براي رسيدن به قدرت و حفظ آن جايز دانسته مي شود اما اينکه آيا خود ماکياولي چنين رفتاري داشته است يا نه تا حدودي جاي ترديد است.در بين آثار ماکياولي دو اثر از بقيه مشهورترند: «شهريار» و «گفتارها» که هر کدام تمرکز خود را بر يک نوع حکومت قرار داده اند. ماکياولي در شهريار به بررسي صفات و ويژگي هاي يک حکومت سلطنتي و در گفتارها به حکومت جمهوري مي پردازد. با اينکه گفتارها کتابي متقن تر و حتي خواندني تر و پرمطلب تري مي نمايد اما همواره در طول تاريخ اين کتاب شهريار است که جايگاه ويژه اي يافته و بحث ها بر سر مطالب آن درگرفته است.شهريار کتابي است که ماکياولي بعد از شکست ها و ناکامي هائي که در عرصه ي سياسي داشته و به فلاکت و ادبار گرفتار آمده جهت تقرب به دربار و بازيافت دوباره ي جايگاه خويش به نگارش درآورده است. هرچند موفق به نيل به اين خواسته خود نشده و در دوران عمر خود شاهد بذل توجه شاه زمانه به اين کتاب نگرديده است و تنها بعد از فوت اوست که مورد توجه قرار مي گيرد و با تشخيص کليسا کتاب ارزشمند تلقي مي گردد و بسياري حوادث ديگر رخ مي دهد که سرنوشت پرفراز و نشيبي براي آن رقم مي زند.بديهي است کتابي که براي شاهان نوشته مي شود بايد مصالح حال و احوال و افکار آنان را در خود پرورانده باشد. تبيين روش حکومت براي شاه يا شاهاني که بزرگ ترين دغدغه شان حفظ حکومتشان است با چه زبان و بياني بايد تقرير شود؟ پند و نصيحت به شاه با اندرز به مردمان بسي تفاوت دارد. با اين ديدگاه محافظه کارانه و ملاحظه کارانه شاه را نمي توان به فروتني فراخواند، نمي توان به داد و دادگري فراخواند، نمي توان به عدالت فراخواند مگر اينکه برايش مسجل شود در تحکيم پايه حکومت و تداوم بقاي سلطنتش مؤثر خواهد بود. ناگفته پيداست که حکومت هاي ديکتاتوري از اين راه ها به مقصود خود نائل نمي گردند. مخصوصا اگر شخصي از بيرون از حوزه دوستان و اطرافيان و چه بسا با سابقه اي خراب مانند ماکياولي بخواهد به درون دربار راه يابد، قدر مسلم است چنين زباني را برنخواهد گزيد. اين زبان صدق و دعوت به خير يا درخور شأن افرادي پارسا و وارسته و بي اعتنا به قدرت و حکومت و بيرون از فساد درباري است و يا کساني که پايه هاي جايگاهشان در دربار و حکومت آنقدر مستحکم است که با ابراز پند و نصيحت به شاه و درباريان از جاي نمي لغزد.بدين گونه است که ماکياولي لحن ويژه اي در شهريار به خود مي گيرد و جالب آن است که اين لحن را در گفتارها فرو مي نهد. چرا که آن کتاب در تبيين نوع ديگري از حکومت -جمهوري- و براي مخاطبي ديگر -دو تن از دوستان فرهيخته وي- مي باشد.در عين حال بايد توجه داشت آنچه ماکياولي در شهريار بدان پرداخته است مطالبي بي پايه و اساس و مبتني بر چاپلوسي و تملق نيست. در حقيقت او در اين کتاب نقبي به عمق فاجعه ي ديکتاتوري سلطنت مي زند و بدين گونه لجن درون آن را در فضا منتشر مي سازد. اين واقع گرائي محض است که شهريار را اثري ويژه کرده است و تا بدين حد توجه ها را به آن معطوف ساخته است.به نظر ماکياولي «شهرياري ها يا پدر به پدر به ارث رسيده اند يا نوبنيادند. نوبنيادها يا يکسره نوبنيادند… يا پاره اي هستند پيوند خورده به قلمرو موروثي پادشاه و فراچنگ آمده ي او… قلمروهايي که اين چنين فراچنگ مي آيند يا به زندگي در سايه ي پادشاه خو گرفته اند يا به زندگي آزادانه» (ماکياولي، شهريار، صفحه ??)همچنين در ابتداي کتاب شهريار ماکياولي چهار راه براي به دست آمدن حکومت شهرياري برمي شمارد:?- «به تيغ خود گرفته است»?– «به تيغ ديگران»?- «به ياري بخت»?- «يا با هنر» (همان، صفحه ??)گذشته از سه مورد اول با توجه به اينکه هنر در نظر ماکياولي تعريفي ويژه دارد و مي توان معناي آن را ترکيبي از قدرت، خدعه، فضيلت، فن و بخت دانست به اين نتيجه مي رسيم که مردم در نگهداشت اين نوع حکومت تقريبا هيچ نقشي ندارند. پس بديهي است فحواي مطالب چنين کتابي تا حدودي ضد مردمي و در نتيجه ضد انساني باشد. در ادامه مي توان کتاب شهريار را شرح تفصيلي موارد گفته شده و ارائه شواهد مثال هاي تاريخي جهت تصديق همين مطالب دانست که ماکياولي هر کدام از اين موارد را به دقت از جوانب گوناگون ولي با ديدگاهي که اکنون براي ما روشن است مي کاود و براي هر کدام از تاريخ دول مختلف اروپائي مثال هاي روشن کننده ارائه مي کند.ماکياولي در فصل نهم در باب شهرياري مردمي داد سخن مي دهد و آن را گونه اي از شهرياري مي داند «و آن اينکه يکي از شهروندان نه با تبهکاري يا هيچ گونه سخت کُشي، که به دلخواه همشهريانش به شهرياري ميهن خود رسد» (همان، صفحه ??) با خواندن اين فصل در ابتدا بارقه هاي اميدي در دل جرقه مي زند که شايد به فصل نوين و انساني اي در شهريار برخورده ايم ولي با دقت بيشتر متوجه مي شويم که اين نوع شهرياري بيشتر به نوعي کودتا مانند است، چنانکه خود در ادامه مي آورد «حال بايد گفت که به اين گونه شهرياري يا به دلخواه مردم رسند يا به دلخواه سالاران.» «سالاران هرگاه بينند که با مردم برنمي آيند، يکي را از ميان خويش برکشند و به شهرياري رسانند تا در پناه قدرت او به خواسته هاي خويش رسند» (همان، صفحه ??) البته مردم نيز سعي مي کنند برسالاران غلبه کنند و حاکم مورد نظر خويش را به کرسي حکومت نشانند که به نظر ماکياولي اگر چنين اتفاقي بيفتد حکومت بسي بسامان تر و با دوام تر خواهد بود. اما آيا اين حکومت شهرياري است؟با توجه به فضاي قرون وسطي –که ماکياولي در پايان آن قرار دارد- و فضاي موجود در فلورانس و ايتاليا و رابطه کليسا و حکومت ها، ماکياولي فصل يازدهم کتاب خود را «در باب شهرياري دينياران» قرار مي دهد و به نظر او «تنها اينگونه شهرياري ها ايمن اند و شادکام» (همان، صفحه ??) البته در همين ابتدا دم بر مي کشد و آن را با توجه به روشي که در سراسر اين کتاب اتخاذ کرده است قابل تبيين نمي يابد چرا که: «از آنجا که پشتيبان ايشان علت هاي بريني است که عقل بشر را دسترس بدان ها نيست، درباره شان بيش از اين سخن نخواهم گفت. سخن گفتن از آنچه خدا برافراشته و در کنف حمايت خويش داشته است، گستاخي و سبکسري است.» (همان، صفحه ??)در ادامه کتاب ماکياولي به مباحث مربوط به انواع سپاهيان و لشگرآرائي وارد مي شود و سپس از فصل پانزدهم تا نوزدهم به صفات اخلاقي شهريار مي پردازد که در حقيقت پاشنه آشيل و نقطه ي ضعف و محل خرده گيري آيندگان به اوست. در همين فصول است که اخلاق ماکياوليستي تبيين و توضيح داده شده است. وي همچنين در فصول بعدتر چاره انديشي هائي براي شهرياران جهت نامبردار شدن و رايزني کردن و پرهيز از چاپلوسان و شناخت جايگاه بخت در حکومت پيشنهاد مي کند و در نهايت کتاب را با فصلي با عنوان «فراخواستي به رهانيدن ايتاليا از چنگال بربران» که در حقيقت پيشنهاد عملي و کاربردي او در امر مسائل مبتلا به حکومت شهرياري از زمانه خودش مي باشد، به پايان مي برد.از آنجا که در اينجا مجال بيشتري براي شرح نيست و قصد ما بيشتر دادن سرنخ و ايجاد آشنائي مختصري با آراي ماکياولي بوده است، نيکوست خوانندگان گرامي جهت شناخت هرچه بيشتر انديشه هاي ماکياولي به متن اصلي آثار وي رجوع و با دقت نظر به مطالعه آنها بپردازند.
منابع:? – ماکياولي، نيکولو، شهريار، ترجمه داريوش آشوري، تهران، نشر مرکز، ويرايش دوم، ????? – اسکينر، کوئنتين، ماکياولي، ترجمه عزت الله فولائوند، تهران، طرح نو، چاپ اول، ????? - ج. برونوسکي و بروش مازليش، سير انديشه در غرب، ترجمه کاظم فيروز مند، تبريز، نشر اختر، چاپ اول،1378